30 jaar geleden was de pan-Europese Picknick

In 1989 was de situatie in Midden-Europa gespannen. Ondanks dictatoriale regeringen eisten de mensen in de Oostbloklanden democratische verkiezingen, vrijheid van meningsuiting en de terugtrekking van de Sovjet-troepen. Het IJzeren Gordijn en zijn fysieke verschijningsvormen in zwaar bewaakte grensafsluitingen en grensovergangen, zoals bijvoorbeeld in Tsjecho-Slowakije en Oost-Duitsland, waren een dominante factor in de beweging om Europa te verenigen.

Hoewel sommige landen, zoals Oost-Duitsland, een harde communistische machtsstructuur hadden, kozen andere, zoals Hongarije, voor een hervormingsgerichte aanpak. Ondersteund door het nieuwe beleid van Michail Gorbatsjov accepteerde de hervormingsgezinde communistische leiders van de landen de noodzaak van verandering (Perestrojka). Niet-gouvernementele organisaties en nieuwe politieke partijen speelden een belangrijke rol in de beweging naar een democratisch, meerpartijensysteem. Dat jaar werden in verschillende Midden-Europese landen rondetafelgesprekken gehouden om een consensus te ontwikkelen over het veranderen van het politieke systeem. In februari begonnen de formele besprekingen in Warschau en op 4 april werd de Poolse Ronde Tafel Overeenkomst ondertekend, die Solidariteit legaliseerde en de parlementsverkiezingen voor 4 juni plande. De overwinning van Solidariteit overtrof alle verwachtingen.

De Pan-Europese Picknick was een vredesdemonstratie van de Paneuropa-bond aan de Oostenrijks-Hongaarse grens bij de stad Sopron (Ödenburg) op 19 augustus 1989 en werd vervolgens in de herinneringscultuur gestileerd als een mijlpaal van de gebeurtenissen die leidden tot het einde van de DDR, de Duitse hereniging en het uiteenvallen van het Oostblok.

Met instemming van de Hongaarse en Oostenrijkse autoriteiten zou een grenspoort symbolisch drie uur lang worden geopend tijdens het evenement. Tussen de 600 en 700 DDR-burgers gebruikten deze korte opening van het IJzeren Gordijn om naar het westen te vluchten. Het was de grootste vluchtelingenbeweging uit Oost-Duitsland sinds de bouw van de Berlijnse Muur. Een gedenkplaat op de noordoostelijke hoek van het Rijksdaggebouw in Berlijn herdenkt de pan-Europese picknick.

Op 27 juni 1989, slechts enkele kilometers verderop, hebben de toenmalige Oostenrijkse minister van Buitenlandse Zaken Alois Mock en zijn Hongaarse tegenhanger Gyula Horn symbolisch het signaalhek voor de grens doorgesneden om de op 2 mei 1989 begonnen ontmanteling van de bewakingsinstallaties door Hongarije te benadrukken. Het signaleringssysteem, de hekken en de bewakingssystemen werden met medeweten van de Sovjetleiding rond Michail Gorbatsjov ontmanteld, omdat Hongarije zich de operatie niet langer kon veroorloven, er al modernere methoden voor grensbeveiliging bestonden en omdat met betrekking tot de Oostenrijks-Hongaarse aanvraag voor de Wereldtentoonstelling 95 een imagoschade werd gevreesd. Hongarije verscherpte de bewaking om ongecontroleerde grensoverschrijdingen aan de westelijke grens te voorkomen.

De picknick vond plaats bij de grenspoort aan de oude Pressburger Landstrasse tussen Sankt Margarethen in Burgenland en Sopronkőhida (Steinambrückl) in Hongarije. Het idee kwam van Otto Habsburg en de MDF-organisatie van de Oost-Hongaarse stad Debrecen. Er waren toen ook officiële vergunningen beschikbaar voor een geïmproviseerde grensovergang die op 19 augustus 1989 's middags van 15.00 tot 18.00 uur zou plaatsvinden. Georganiseerd door leden van het Hongaars Democratisch Forum van de oppositie en de Paneuropa-unie. De opdrachtgevers waren hun voorzitter, het CSU-lid van het Europees Parlement Otto von Habsburg, en de Hongaarse minister van Buitenlandse Zaken en hervormer Imre Pozsgay.

Zij zagen de geplande picknick als een gelegenheid om de reactie van Gorbatsjov op de opening van de grens te testen en waren het erover eens dat de picknick onder de DDR-burgers moest worden gepromoot. De Paneuropa-unie verspreidde duizenden pamfletten die mensen uitnodigden voor een picknick bij de grens bij Sopron. Met de geïnitieerde picknick wilden vooral Habsburg en Pozsgay onderzoeken of Moskou de in Hongarije gestationeerde Sovjettroepen de opdracht zou geven om in te grijpen als het IJzeren Gordijn zou worden geopend. Op dat moment was het nog steeds volstrekt onduidelijk of de Sovjet-Unie of individuele Oostblokstaten militair zouden ingrijpen als er een hinderlijke anticommunistische en anti-Sovjet ontwikkeling zou plaatsvinden.

Het symbolisch doorknippen van het prikkeldraad werd uitgevoerd door Mária Filep. Kort voor 15.00 uur arriveerden de eerste 20 tot 30 DDR-burgers onverwacht bij de grenspoort, die nog steeds werd bewaakt en beveiligd door de strijdkrachten. De poort werd opengescheurd en de voornamelijk jonge DDR-burgers renden naar de Oostenrijkse kant, waar enkele journalisten en een cameraploeg van een Oostenrijkse radiozender stonden te wachten.[6].

Tussen 600 en 700 DDR-burgers maakten van deze korte opening van het IJzeren Gordijn gebruik om naar het Westen te vluchten, nadat ze eerder door de folders van de organisatie op de pan-Europese picknick waren gewezen. Rond 15.00 uur arriveerden ongeveer 150 DDR-burgers bij de grenspoort, die werd bewaakt door vijf soldaten. Ze duwden de poort weer open en wat er 's middags gebeurde, herhaalde zich. In totaal drie golven overwonnen de vluchtelingen het IJzeren Gordijn tijdens de picknick en de "symbolische" opening van de grens daar. Het was dus de grootste vlucht uit Oost-Duitsland sinds de bouw van de Berlijnse Muur. Het nieuws van de massavlucht verspreidde zich zeer snel.

De Hongaarse grenswachten reageerden voorzichtig op de opkomende massavlucht en kwamen niet tussenbeide. Bij gebrek aan duidelijke instructies van zijn superieuren gaf hij de grenswachters de opdracht om de illegale grensoverschrijders die vlak voor hun ogen voorbij snellen, gewoon te negeren. Hij overtrad daarmee zijn officiële plicht en riskeerde een gevangenisstraf, maar verhinderde een bijna onvermijdelijke escalatie van de situatie. Een overste die zich later bij de groep aansloot, probeerde de individuele DDR-burgers te stoppen, maar kon daar gezien hun aantal niets aan doen. Ook het hoofd van de Oostenrijkse grenswachters wilde eerst ingrijpen; zoals hij later toegaf, overtuigde Bella hem ervan dat ingrijpen alleen maar ongeluk zou brengen.

Volgens haar dossiers wist de Hongaarse staatsveiligheidsdienst al sinds 10 juli 1989 dat er een evenement aan de grens gepland was op basis van een voorstel van Otto Habsburg. Op 31 juli 1989 informeerde hij de Hongaarse binnenlandse geheime dienst over de voorbereidingen voor deze gebeurtenis[20] De operationele groep van het ministerie van Staatsveiligheid van de DDR (de aanwezigheid van de Stasi in Hongarije) beschikte ook over informatie over de pan-Europese picknick, maar ook hun officieren reageerden niet en de Stasi hadden niets anders over dan het organiseren van het terugbrengen van de achtergelaten voertuigen. Bovendien hebben duizenden DDR-burgers wat verder weg gewacht.

De pan-Europese picknick werd pas een symbool voor de hele vliegbeweging van de zomer van 1989 door een herinneringscultuur. De belangrijke rol van de Hongaarse oppositiebeweging werd steeds meer verborgen gehouden, de rol van de Habsburgers werd benadrukt. De plaats van herdenking werd door politici en de media voor hun eigen doeleinden geconstrueerd, waarbij de betekenis ervan voor de ineenstorting van het Oostblok en de actieve rol van Oostenrijk in dit proces werd overdreven.

De picknickplaats wordt herdacht met een monument van Miklós Melocco, een klok van de stad Debrecen, een pagode van de Vereniging van Japans-Hongaarse Vriendschap, en een houten monument dat in 1991 door de organisatoren werd onthuld. Een groot kunstwerk van een kruis en prikkeldraad van Gabriela von Habsburg (dochter van Otto von Habsburg) bevindt zich in het Grottheater in Fertőrákos, een paar kilometer van de locatie.


(Bron Wikipedia - 2019)

Miklós Melocco: Pan-Europees picknickmonument bij Sopron, Hongarije met de tekst: Doorbraak

De pan-Europese picknick wordt beschouwd als een belangrijke mijlpaal op de weg naar de Duitse hereniging en jaarlijks worden er op 19 augustus aan de grens herdenkingsplechtigheden gehouden. In 2009 was Angela Merkel (die opgroeide in Oost-Duitsland) aanwezig bij de festiviteiten ter herdenking van de 20e verjaardag van de picknick en bedankte de Hongaren voor hun moed en vooruitziende blik: 'Twee slavennaties braken samen de muren van de slavernij af.... en de Hongaren gaven samen vleugels aan het verlangen van de Oost-Duitsers naar vrijheid...' De Hongaarse president László Sólyom onthulde een witmarmeren monument ter nagedachtenis van hen die hun leven riskeerden om het IJzeren Gordijn te kruisen en de Zweedse minister van Buitenlandse zaken Carl Bildt zei: 'We moeten een open Europa van open samenlevingen en open geesten blijven, open voor anderen buiten onze huidige grenzen.'