Aanval van de Pruisen 220 jaar geleden

Voor de meesten onzer heeft de naam Goejanverwellesluis geen onbekende klank, men verbindt hieraan onmiddellijk de naam van prinses Wilhelmina van Pruisen, de vrouw van onze laatste stadhouder prins Willem V van Oranje-Nassau. Men herinnert zich de gebeurtenissen rond 1787. Aan de prins "was het commando over het garnizoen te 's-Gravenhage ontnomen, waarop hij Holland verliet en zich tenslotte te Nijmegen vestigde.

Dit alles als gevolg van de actie van de patriotten-beweging, die haat ongewilde hoogtepunt bereikte toen aan prinses Wilhelmina bij Goejanverwellesluis de doortocht naar den Haag werd geweigerd door een klein patriotten-korps (als zovele andere bekende feiten uit de historie, wordt ook dit feit thans voor onwaar gehouden). De prins hield het incident voor gesloten met de waarborging van haar vrije terugkeer naar Nijmegen. Doch haar broer, de koning van Pruisen, achtte zijn dynastie beledigd door de aanhouding van zijn zuster, en eiste genoegdoening, die echter geweigerd werd.

Stadhouderlijk gezag

Wellicht speelde bij de koning ook een rol de wens om het stadhouderlijk gezag te verstevigen. Hij verzekerde zich van de eventuele steun van Engeland, en rukte ons land binnen, niet, zoals het heette, om een politieke ommekeer te bewerkstelligen, maar enkel en alleen om genoegdoening te ontvangen voor de aangedane belediging.

(Amstelveen Acht eeuwen geschiedenis - 1966)

Gezicht op de batterij te Amstelveen in 1787 gravure

De intocht van Pruisische troepen had meer het karakter van een zegetocht dan van een oorlogvoering. Tegenstand van enig formaat werd vrijwel nergens geboden; integendeel, de troepen werden als bevrijders ingehaald. Reeds op 20 september deed de prins zijn intocht in den Haag, en de patriottenbeweging had hiermede geëindigd kunnen zijn, indien Amsterdam van toegeven had willen weten. Het was voor ieder duidelijk dat het Amsterdamse verzet geen enkel resultaat kon hebben.

Het is onbegrijpelijk, dat men dat in de stad niet ingezien heeft. Veel nodeloos bloedvergieten en vele vernielingen hadden vermeden kunnen worden. Amstelveen en Ouderkerk hebben hun tol aan de koppigheid van Amsterdam betaald. Na de weigering van Amsterdam om genoegdoening te geven, was men er zich wel van bewust, dat de hertog van Brunswijk als opperbevelhebber der Pruisische troepen, de stad niet ongemoeid zou laten. Alles was dan ook in het werk gesteld om de stad in een 20 goed mogelijke staat van tegenweer te brengen. Op zondag 16 september kwamen ook de uit Utrecht teruggetrokken troepen, onder bevel van de Rijngraaf von Salm, te Ouderkerk aan.

Ouderkerk

Toen op de 21ste uit den Haag een publicatie werd ontvangen inhoudende dat het uitsteken van vlaggen en het dragen van oranjelinten niet langer verboden was, ontstond onder de patriottische troepen te Ouderkerk de grootste verwarring. De soldaten van Hardenbroek tooiden zich met oranje strikken en eisten in de herbergen oranjewijn. Een in aller ijl uit Amsterdam aangevoerd hulpkorps herstelde de orde.


(Amstelveen Acht eeuwen geschiedenis - 1966)






Aanval op Amstelveen op 1 oktober 1787 door de Pruisen onder aanvoering van de hertog Van Brunswijk. De verdediging van Amstelveen geschiedde door schutters uit Amsterdam onder bevel van kolonel Graaf des Portes. (Gravure door C. Brouwer naar J. D. Teisier 1791)


In diezelfde nacht trok een legerafdeling van de hertog van Brunswijk op naar Uithoorn. Er bleek echter dat de daar gelegerde patriotten op Amstelveen waren teruggetrokken. Toen het Brunswijkse korps naar deze plaats optrok, waren de patriotten juist bezig hun kwartieren daar in te richten. De aanval die nu volgde was voor hen dan ook een volkomen verrassing. Een officier, een regimentsarts en 35 huzaren werden gevangen genomen, terwijl de Pruisen een dode, drie gewonden en vier gevangenen achterlieten.


(Amstelveen Acht eeuwen geschiedenis - 1966)

Gezicht op de batterij aan de Amstelveenseweg bij de Kalfjeslaan in 1787. Gravure 18de eeuw

Daar spoedig bleek dat de aanvallers hun positie in Amstelveen niet zouden kunnen hand­haven trokken zij weer naar Alphen terug. Op de 23ste zonden de Pruisen opnieuw patrouilles uit, zelfs tot de buitenplaats 'Oud Mijl' aan de Amstel toe. Een gedeelte van de in Ouderkerk gelegerde troepen liep toen naar de vijand over, het aan Amsterdam trouw gebleven deel trok naar deze stad terug, doch ontving een uur later bevel om Ouderkerk opnieuw te bezetten. Op de 24ste doet de hertog zelf een verkenning tot aan de Noordammerbrug, waar hij bij de 'Hand van Leiden' op een voorpost van de patriotten stuitte, die zich echter spoedig terugtrok.

De Pruisische patrouille trekt zich vervolgens weer naar Leimuiden terug, daar de vijandelijke inundaties en geschutopstellingen onoverkomelijke hinderpalen vormden. De daaropvolgende dag begeeft de hertog zich naar Leimuiden om daar de aanval op Amsterdam voor te bereiden, indien de met een deputatie uit Amsterdam gevoerde onderhandelingen geen resultaat zouden hebben.

Uit de onderhandelingen wordt één ding aan de hertog duidelijk, namelijk dat Amsterdam in een behoorlijke staat van tegenweer gebracht is. Vanaf de Zuiderzee tot het Haarlemmermeer was vrijwel het hele gebied geïnundeerd, de wegen waren doorgegraven en werden door zware artilleriestellingen bestreken.Ook Halfweg, tussen Haarlem en Amsterdam, hadden de patriotten zwaar versterkt. Er waren dus slechts vijf vrijwel ontoegankelijke toegangswegen in het zuiden, over Amstelveen, over Ouderkerk, over Duivendrecht, over Diemerbrug en over de Zuiderzeedijken.

Amstelveenseweg

Op het IJ patrouilleerden Amsterdamse schepen. Voortreffelijk veldheer, zoals hij zich in Duitsland reeds betoond had, wist de hertog de vijand echter precies in zijn zwakste plek te treffen. Nadat de hertog zekerheid had verkregen dat zich op het Haarlemmermeer geen vijandelijke schepen bevonden, bereidde hij een landing voor aan de noordzijde. Het bijeenbrengen van de daarvoor benodigde schepen wekte geen achterdocht, daar het gerucht verspreid werd, dat deze moesten dienen voor de proviandering van de troepen.

Twee landingsplaatsen worden uitgekozen, een tegenover de katoendrukkerij (aan de Amstelveense weg) en een bij Osdorp. Op de 30e waren de voorbereidingen voor de aanval gereed en deelt de hertog aan de deputatie uit Amsterdam mede, dat hij des avonds om acht uur de intussen gesloten wapenstilstand als geëindigd beschouwt tenzij volledige genoegdoening aan de prins gegeven zou worden. Dezelfde dag nog worden schijnaanvallen geprojecteerd die de aandacht van de ondernomen landingen moeten afleiden.

Diezelfde nacht nog volbrengen troepen hun nachtelijke overtocht over het Haarlemmermeer. Vluchtende patriotten brengen in de vroege ochtend van de 1e october het bericht van de landing naar Amsterdam over. Terstond wordt met 400 man en twee stukken geschut een tegenaanval uit de stad ondernomen. Intussen zijn de gelande troepen in afdelingen gesplitst, waarvan de ene een aanval op de stad onderneemt, terwijl de andere de vijandelijke troepen binnen het dorp Amstelveen in de rug aanvalt.

Ter versterking van de gelande troepen zendt de hertog nog 2 compagnieën langs de Koenenkade naar de Amstelveense weg. Spoedig daarop bereiken de uit het noorden oprukkende legerafdelingen het dorp en neemt de bezetting de wijk eerst naar het kerkplein en ten slotte naar Ouderkerk. Deze noordelijke colonne verloor slechts 66 man waaronder een viertal officieren.

Handweg

De hertog zelf had intussen de aanval geopend op de zuidelijke toegangsweg naar Amstelveen, de Handweg (Hand naar Leiden). Honderd zijnerhuzaren posteerde hij bij een herberg voorbij de Noordammerbrug dus misschien bij het café Boerlage. De Noordammerbrug is spoedig hersteld; ter hoogte van de tegenwoordige R.K. kerk wordt geschut opgesteld ("de vijandelijke batterij bevond zich ter plaatse waar later de Nijverheidschool stond).

Te vijf uur vangt op de 1e oktober 1787 het vuren der kanonnen aan. De vijandelijke artillerie, bediend door Franse artilleristen, is echter zwaarder en beter gericht. Hun vuur begon de Handweg geheel te bestrijken. Met doodsverachting wordt door de Pruisen een houwitser in stelling gebracht, die de vijandelijke batterij gedeeltelijk tot zwijgen brengt. Drie uren lang duurden de kanonnades, waarbij veel huizen werden beschadigd.

Een kogel, thans ingemetseld in een perceel in de Dorpstraat (59) herinnert nog aan deze veldslag. Een doorbraak vanuit het zuiden werd evenwel niet geforceerd. Ook de oostelijker oprukkende colonnes boekten geen successen. Eerst toen Amstelveen gevallen was, was de positie van Ouderkerk voor de patriotten onhoudbaar geworden en werd de plaats inderhaast ontruimd. Op de 2e oktober wordt dan een nieuwe wapenstilstand gesloten, op dezelfde voorwaarden als de vorige.


(Gemeentearchief Amstelveen - 2002)

Op 1 oktober 1787 voerden de Pruisen met aan de leiding hertog Karel Willem Ferdinand van Brunswijk (Braunschweig) , een aanval uit op Amstelveen om het stadshouderlijk gezag te herstellen. Bij de beschietingen werden veel huizen beschadigd, onder andere huisnummer 59 aan de Dorpsstraat. Boven de deur sloeg een kogel in de gevel, vandaar de naam: "Het huis met de kogel". Het pand werd in 1968 afgebroken.

De in den Haag gevoerde onderhandelingen werden echter onnodig getraineerd, zodat de hertog op 7 oktober opnieuw de wapenstilstand opzegt. Deze daad had het gewenste resultaat, want reeds op 9 oktober capituleerde Amsterdam, welke capitulatie de 10de aan de Overtoom wordt bekrachtigd. De veldtocht had hiermede een einde genomen, het stadhouderlijk gezag was weer in volle omvang hersteld.

Op 14 december 1787 publiceerden schout en gerecht van Nieuwer-Amstel een aankondiging, dat een ieder 'die ter geleegenheid van de invasie der onderscheide militaire troepen derzelver verblijf binnen deze ambachte' schade geleden had, verzocht werd het bedrag der geleden schade op te geven bij de secretaris. Op 16 december d.a.v. richtten baljuw, schout en gerecht een waarschuwing tot de bevolking van de navolgende inhoud:

Waarschouwinge

'Alzoo de Weledele Gestrenge Bailliuw van Amstelland, mitsgaders schout en gerechte ter Nieuwer Amstel, in ervaring zijn gekomen, dat geduurende den doortogt en het verblijf van onderscheiden troepen alhier veele ingezeetenen dezer ambachte zich niet hebben ontzien om eenige goederen aan hunne meede ingezeetenen toebehoorende en van hun ontvreemt, dikwijls beneden de waarde ja dezelve tot zeer geringe waarde in te koopen, ofte ook op enige andere wijze zich daarvan meester te maaken, en dat zijlieden weigerig zijn of in gebreeken blijven de gemelde goederen aan de respectieve eigenaars te restitueeren, alleszints strekkende tot merkelijk nadeel van die ingezeetenen, welke alzo hunne goederen zijn kwijtgeraakt:

Zoo is 't dat Bailliuw, schout en schepenen voornoemd allen en een ijgentlijk die eenige goederen op die wijze mogten hebben gekogt of bekoomen, wel ernstig willen gewaarschout hebben om dezelve goederen binnen den tijd van veertien dagen aan de eigenaars terug te geeven en dat wel het gekogte teegen den prijs, waarvoor zij koopers zouden kunnen aantoonen of wel onder solemneele ede declareeren hetzelve gekogt te hebben.

Werdende voorts een ijder, welke zodanige goederen mogte gekogt of bekoomen hebben en niet mogte weeten, wie daarvan de rechte eigenaar is, geordonneert, daarvan ten spoedigste en wel uiterlijk binnen den voorschreeven tijd van veertien dagen daarvan kennis te geven aan den gerechtsbode deezer ambagte. Zullende in de voorgemelde gevallen bij faute van dien teegen de onwilligen of in gebreeken blijvende zodanig worden geprocedeert als vermeent zal worden te behooren.'

Gepubliceert

In kennisse van mij secretaris

den 16e December 1787

G. T. Gales

Wie waren de Patriotten?

Patriotten waren actief tussen 1780 en 1800 toen handelsbetrekkingen en nieuwe afzetmogelijkheden met de Verenigde Staten in de Republiek en West-Europa een grote rol speelden.

De ideeën van de Patriotten zijn ontstaan in christelijk, verlichte kringen om uitgesloten burgers bij bestuur en de politiek te betrekken, om op die manier een andere koers te kunnen varen ten opzichte van Engeland. Daarnaast werd gepoogd de verlichte en humanitaire ideeën uit Frankrijk in te voeren en aan het heersende absolutisme een halt toe te roepen.

Lees meer over :De Patriotten op Wikipedia