De rechtsstaat in de Europese Unie 2020

De Europese Commissie heeft op 30 september 2020 het eerste EU-brede verslag over de rechtsstaat gepubliceerd (pdf 28 pagina’s). Dit verslag bevat input van elke lidstaat. In het verslag komen zowel positieve trends als verontrustende ontwikkelingen binnen de EU aan de orde. Uit het verslag blijkt dat veel lidstaten hoge normen op het gebied van de rechtsstaat hanteren, maar dat er in de EU grote uitdagingen voor de rechtsstaat bestaan.

In het verslag wordt ook ingegaan op belangrijke ontwikkelingen die voortvloeien uit de noodmaatregelen die de lidstaten hebben genomen naar aanleiding van de coronacrisis. Het verslag heeft betrekking op vier belangrijke pijlers die rechtstreeks verband houden met de rechtsstaat: nationale rechtsstelsels, kaders voor corruptiebestrijding, pluriformiteit en vrijheid van de media, en andere institutionele kwesties in verband met controles en waarborgen die essentieel zijn voor een doeltreffend systeem van democratisch bestuur. 

Het nieuwe verslag over de rechtsstaat heeft tot doel het bestaande EU-instrumentarium met een nieuw preventief instrument uit te breiden en een inclusief debat en een rechtsstatelijke cultuur binnen de EU op gang te brengen. Het doel is alle lidstaten aan te moedigen om na te gaan hoe zij problemen kunnen aanpakken en van elkaars ervaringen kunnen leren, en te laten zien hoe de rechtsstaat verder kan worden versterkt, met volledige inachtneming van nationale grondwettelijke stelsels en tradities.

(Foto Etienne Ansotte © European Union 2020)

Ursula von der Leyen voorzitter van de Europese Commissie

Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen: 'De rechtsstaat en onze gedeelde waarden vormen de grondslag van onze samenlevingen. Zij maken deel uit van onze gemeenschappelijke identiteit als Europeanen. De rechtsstaat beschermt mensen tegen machtsmisbruik. De normen op het gebied van de rechtsstaat in de EU zijn zeer hoog , maar we worden toch met verschillende uitdagingen geconfronteerd. De Europese Commissie zal met de nationale autoriteiten blijven samenwerken om oplossingen te vinden om de basale rechten en vrijheden van mensen te waarborgen.'

Vicevoorzitter voor Waarden en Transparantie Věra Jourová: 'Vandaag dichten we een belangrijke lacune in ons instrumentarium voor de rechtsstaat. In het nieuwe verslag wordt voor het eerst op voet van gelijkheid naar alle lidstaten gekeken om tendensen op het gebied van de rechtsstaat in kaart te brengen en te helpen voorkomen dat zich ernstige problemen voordoen. Elke burger verdient toegang tot onafhankelijke rechters, om te kunnen profiteren van vrije en pluralistische media en erop te kunnen vertrouwen dat hun grondrechten worden geëerbiedigd. Alleen zo kunnen we onszelf een echte Unie van democratieën noemen.'



Commissaris voor Justitie en Consumentenzaken, Didier Reynders: 'Het nieuwe verslag over de rechtsstaat is het begin van een open en regelmatige dialoog met alle lidstaten, een manier om goede praktijken te delen, en problemen te voorkomen voordat deze zich hebben bestendigd. Het doel is een echte rechtsstatelijke cultuur in de hele Europese Unie tot stand te brengen en een echt debat op nationaal en EU-niveau op gang te brengen.'

Belangrijkste bevindingen over de situatie op het gebied van de rechtsstaat in de lidstaten. Een aantal lidstaten voert hervormingen door om de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht te versterken en vermindert de invloed van de uitvoerende en de wetgevende macht op de rechterlijke macht. Dit omvat ook lidstaten waar de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht traditioneel als hoog of zelfs zeer hoog wordt beschouwd. Uit de land-specifieke beoordelingen blijkt dat de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht in een aantal lidstaten een punt van zorg blijft, wat in sommige gevallen tot inbreukprocedures of procedures op grond van artikel 7, lid 1, VEU, heeft geleid. Voorts is het ook een uitdaging voor de hele EU om rechtsstelsels voor het digitale tijdperk gereed te maken, waarbij de huidige pandemie een extra impuls heeft gegeven om de noodzakelijke digitale hervormingen te versnellen.

Kaders voor corruptiebestrijding. Verscheidene lidstaten hebben alomvattende corruptiebestrijdingsstrategieën vastgesteld, terwijl andere bezig zijn dergelijke strategieën op te zetten. Doeltreffende uitvoering en monitoring blijven essentieel om vooruitgang te kunnen boeken. Veel lidstaten hebben ook maatregelen genomen om hun kader voor corruptiepreventie en integriteit te versterken of zijn voornemens dit te doen, en sommige lidstaten hebben maatregelen genomen om de capaciteit van het strafrechtsysteem te versterken om corruptie te bestrijden. Tegelijkertijd is de doeltreffendheid van strafrechtelijke onderzoeken, vervolging en berechting van corruptiezaken, inclusief corruptiezaken op hoog niveau, in verscheidene lidstaten nog steeds een punt van zorg.


(Foto © European Union - 2020)

Didier Reynders EU-commissaris voor Justitie en Consumentenzaken

Vrijheid en pluriformiteit van de media. EU-burgers genieten over het algemeen een hoge mate van mediavrijheid en -pluriformiteit. Met name tijdens de coronapandemie zijn de media van essentieel belang gebleken in de strijd tegen desinformatie. Het verslag geeft echter aanleiding tot bezorgdheid over de doeltreffendheid en toereikende middelen, alsook over het risico van politisering van media-instanties in sommige lidstaten. In sommige landenbeoordelingen zijn ook gevallen aan het licht gekomen waarin ernstige bezorgdheid is geuit over politieke druk op de media. Ten slotte worden journalisten en andere personen die in de media werkzaam zijn in een aantal lidstaten geconfronteerd met bedreigingen en aanvallen in verband met hun werk, hoewel sommige landen ook praktijken hebben ontwikkeld en structuren en maatregelen hebben opgezet om journalisten te ondersteunen en te beschermen.

Institutionele controles en waarborgen. Institutionele controles en waarborgen vormen de kern van de rechtsstaat en zorgen ervoor dat er democratisch toezicht is op de macht die een overheidsinstantie uitoefent. In een aantal lidstaten is de aanzet gegeven tot constitutionele hervormingen om de institutionele controles en waarborgen te versterken. Veel lidstaten betrekken belanghebbenden ook stelselmatig bij dit proces en zorgen ervoor dat structurele hervormingen het resultaat zijn van een brede discussie binnen de samenleving. Tegelijkertijd blijkt uit het verslag dat buitensporig gebruik van versnelde wetgeving en noodwetgeving aanleiding kan geven tot bezorgdheid over de rechtsstaat. In de hele EU blijft het maatschappelijk middenveld een belangrijke speler bij de verdediging van de rechtsstaat, en in de meeste lidstaten is er een gunstig en ondersteunend klimaat voor het maatschappelijk middenveld. In sommige lidstaten wordt het maatschappelijk middenveld evenwel geconfronteerd met ernstige problemen. Daarbij gaat het bijvoorbeeld om wetgeving die de toegang tot buitenlandse financiering beperkt, of om lastercampagnes.

Noodmaatregelen in het kader van het coronavirus. De pandemie is nog steeds niet voorbij en in een aantal lidstaten is er nog steeds een noodtoestand van kracht of gelden er noodmaatregelen. In het verslag wordt gewezen op een aantal kwesties die in de nationale debatten aan de orde zijn gekomen, en op de juridische en politieke respons op de crisis. Het wijzigen of opschorten van de gebruikelijke nationale controles en waarborgen kan bijvoorbeeld specifieke problemen voor de rechtsstaat veroorzaken. Tegelijkertijd zijn er verschillende voorbeelden van goede praktijken waarbij uitspraken van nationale rechterlijke instanties of de betrokkenheid van ombudspersonen een positief effect hadden op de noodmaatregelen. De Commissie zal haar toezicht voortzetten totdat deze maatregelen worden afgebouwd.

Volgende stappen. Het verslag over de rechtsstaat zal als input dienen bij het bredere debat over de rechtsstaat op Europees en nationaal niveau. De Commissie ziet ernaar uit om met het Europees Parlement en de Raad de dialoog aan te gaan over rechtsstatelijke kwesties en is van mening dat dit verslag een solide basis vormt voor verdere interinstitutionele werkzaamheden.

De Commissie nodigt de nationale parlementen en de nationale autoriteiten ook uit om dit verslag te bespreken, met inbegrip van de hoofdstukken per land, en om steun aan elkaar te vragen als aansporing om hervormingen door te voeren en een aanvaarding van Europese solidariteit. Ook belanghebbenden op nationaal en EU-niveau moeten hierbij worden betrokken. Op basis van de resultaten van de dialoog over de editie 2020 en op basis van de ervaringen die zijn opgedaan in het eerste jaar van het Europees rechtsstaatmechanisme, zal de Commissie beginnen met de voorbereiding van het verslag over 2021, en zal zij vaart blijven zetten achter dit initiatief om de rechtsstaat weerbaarder te maken in onze democratieën.

Achtergrondinformatie. Het eerste jaarverslag over de rechtsstaat is een van de belangrijkste initiatieven van het werkprogramma van de Commissie voor 2020 en maakt deel uit van het uitgebreide Europese rechtsstatelijkheidsmechanisme dat is aangekondigd in de politieke beleidslijnen van voorzitter Von der Leyen. Deze benadering steunt op een nauwe dialoog met de nationale autoriteiten en belanghebbenden, waarbij alle lidstaten op een objectieve en onpartijdige wijze worden betrokken. De kwalitatieve beoordeling door de Commissie is gericht op belangrijke ontwikkelingen sinds januari 2019, waarbij een coherente aanpak wordt gewaarborgd door dezelfde methode toe te passen op alle lidstaten, zonder daarbij de proportionaliteit ten aanzien van de ontwikkelingen uit het oog te verliezen.

Het verslag maakt deel uit van de nieuwe jaarlijkse cyclus voor de rechtsstaat — het rechtsstaatmechanisme. Het mechanisme is een jaarlijkse cyclus om de rechtsstaat te bevorderen en te voorkomen dat problemen ontstaan of voortwoekeren. Het doel is om het inzicht in en het bewustzijn van kwesties en belangrijke ontwikkelingen te verbeteren, de problemen op het gebied van de rechtsstaat in kaart te brengen en de lidstaten te helpen oplossingen te vinden met steun van de Commissie en de andere lidstaten, alsook van belanghebbenden, zoals de Commissie van Venetië.

Het doel van het mechanisme is preventief. Het mechanisme staat los van de andere elementen van het rechtsstaatinstrumentarium van de EU en is geen vervanging van de op het Verdrag gebaseerde mechanismen, waarmee de EU kan reageren op ernstigere rechtsstaat-gerelateerde kwesties in de lidstaten. Deze instrumenten omvatten inbreukprocedures en de procedure ter bescherming van de fundamentele waarden van de Unie uit hoofde van artikel 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Het mechanisme verschilt ook van de voorgestelde procedure voor conditionele begrotingssteun, die tot doel heeft de EU-begroting te beschermen in situaties waarin de financiële belangen van de Unie in gevaar kunnen komen als gevolg van algemene tekortkomingen op het gebied van de rechtsstaat in een lidstaat.