Gemeenten onder druk door tekort en beperkte beleidsruimte

COELO: Grondexploitatie en decentralisaties zetten financiën gemeenten onder druk

Er gaapt een gat van 6 miljard euro tussen de verwachte inkomsten en uitgaven van gemeenten in 2017. Anders dan de rijksoverheid moeten gemeenten echter een sluitende begroting maken. Dat betekent, dat forse ingrepen onvermijdelijk zijn. Dit blijkt uit onderzoek dat COELO dinsdag 10 september publiceerde.

COELO (Centrum voor Onderzoek van de economie van de Lagere Overheden) is een onderzoeksinstituut verbonden aan de Rijksuniversiteit Groningen. Dit onderzoek is uitgevoerd samen met Bruno Steiner Advies. Het financiële gat bestaat uit drie delen. Het eerste onderdeel is het verschil tussen de verwachte inkomsten en uitgaven op basis van bestaand beleid: 2,7 miljard euro op jaarbasis.

Het tweede deel bestaat uit de kortingen op de taken in het sociale domein die binnenkort naar gemeenten worden gedecentraliseerd: 2,9 miljard euro. Het derde onderdeel is het gemeentelijke aandeel in de 6 miljard euro aan extra bezuinigingen van het kabinet: 0,5 miljard euro. Samen gaat het om 6,1 miljard aan ongedekte uitgaven.

Sluitende begroting

Anders dan het Rijk moeten gemeenten hun begroting laten sluiten. Het gat van 6,1 miljard euro heeft daarom het karakter van een taakstelling. Gemeenten zullen er alles aan doen om het gat te dichten. Hun opties zijn echter beperkt.

Lastenverhoging geen optie

Het kabinet dekt een aanzienlijk deel van zijn ombuigingen uit lastenverzwaringen voor burgers en bedrijven. Gemeenten hebben die mogelijkheid niet. Hun belastinginkomsten zijn zo beperkt, dat zelfs een verdubbeling geen soelaas zou bieden. Gemeenten moeten dus snijden in hun voorzieningen. Burgers gaan dit merken.

Begrip bij burgers alleen voor sommige bezuinigingen

Uit het COELO-onderzoek blijkt, dat de meeste mensen bezuinigingen op bijvoorbeeld straatverlichting, buurtcentra en sportaccommodaties accepteren. Bezuinigingen in het sociale domein (thuiszorg, jeugdzorg, sociale werkvoorziening) wijzen burgers echter in meerderheid af. Maar juist daarin gaat veel geld om – veel meer dan in straatverlichting.

Ontzorging

De rijksoverheid draagt taken uit het sociale domein in 2015 over aan gemeenten. Het gaat om de Jeugdzorg, de begeleiding, ondersteuning en verzorging uit de Awbz en de Participatiewet (combinatie van bijstand, sociale werkvoorziening en Wajong). Het kabinet streeft hierbij naar een zogeheten ‘paradigmashift’. Er moet worden ‘ontzorg’, mensen moeten meer zelf doen, of de hulp inroepen van vrijwilligers. Van gemeenten wordt verwacht dat zij via een integrale aanpak met minder geld betere zorg kunnen bieden. Daar is maatwerk voor nodig.

Verschillen in dienstverlening onacceptabel

Een onvermijdelijk gevolg van maatwerk is, dat er regionale verschillen ontstaan in de dienstverlening op sociaal terrein. Dergelijke verschillen worden door burgers echter massaal afgewezen, zo blijkt uit het COELO-onderzoek. Dit maakt het voor gemeenten moeilijk om de ingeboekte bezuinigingen in het sociale domein ook echt te realiseren.

Investeringen de dupe

Gemeenten nemen een groot deel (45 procent) van alle overheidsinvesteringen voor hun rekening. Deze investeringen komen sterk onder druk te staan. Wanneer gemeenten de helft van hun financiële gat op deze manier zouden dekken, zou dat een terugval opleveren van maar liefst 33 procent van de gemeentelijke investeringen en 15 procent van alle overheidsinvesteringen.

Op korte termijn levert dat een negatieve economische impuls op, met nadelige gevolgen voor de werkgelegenheid en de economische groei. Op de langere termijn komt de kwaliteit van wegen, riolen en gebouwen dan onder druk te staan.

(Foto Amstelveenweb.com - 2013)

Mevrouw Annemarie Jorritsma-Lebbink (VVD) voorzitter van VNG en burgemeester van Almere, tijdens het Cherry Blossom Festival in Amstelveen op 10 april 2013

Belang van gemeenten

Gemeenten zijn belangrijke spelers binnen het Nederlandse overheidsbestel. Van alle overheidsbestedingen komt een kwart voor rekening van gemeenten. Gemeentelijke bestedingen zijn daarmee goed voor bijna 10 procent van het bbp (bruto binnenlands product). Ook als sector in de economie tellen de gemeenten mee. Hun materiële bestedingen bedragen 20 miljard euro per jaar. Bijna de helft hiervan bestaat uit investeringen. Van alle overheidsinvesteringen wordt maar liefst 45 procent door gemeenten gedaan. (Het onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Vereniging van Nederlandse Gemeenten.)

Gemeentelijke uitgaven komen onder druk te staan als gemeenten onvoldoende beleidsruimte krijgen bij de decentralisaties. Het COELO becijfert dat deze druk kan oplopen tot € 6,1 miljard. "Het COELO-rapport geeft zonneklaar weer, dat gemeenten maar heel beperkt mogelijkheden hebben om zelf hun beleid vorm te geven.

Annemarie Jorritsma

Het Rijk heeft te veel touwtjes in handen", aldus VNG-voorzitter Annemarie Jorritsma. “Deze bezuinigingsopgave zet de voorzieningen in gemeenten zwaar onder druk en blijkt ook nog eens slecht voor de economie.”

Onrechtvaardig

Anders dan het Rijk, mogen gemeenten geen begrotingstekort hebben. De mogelijkheden die gemeenten hebben om hun begroting sluitend te krijgen, zijn heel beperkt. Gemeenten zijn weliswaar verantwoordelijk voor 25% van de overheidsuitgaven, zoals uit het rapport blijkt, maar innen slechts 3% van de belastingen.

“Belastingen verhogen zet dus geen zoden aan de dijk, als gemeenten dat al zouden willen”, aldus Jorritsma. Het enige wat rest als het kabinet gemeenten niet meer financiële en beleidsruimte geeft, is schrappen in voorzieningen. “Dat voelt natuurlijk een beetje onrechtvaardig. Het Rijk laat gemeenten opdraaien voor een groot deel van de bezuinigingen en wij mogen vervolgens aan onze inwoners gaan vertellen dat we voorzieningen moeten schrappen.”

Financieel afhankelijk

Gemeenten zijn voor de uitvoering van het grootste deel van hun taken afhankelijk van geld van het Rijk. Als het Rijk bezuinigt op de bijdrage aan gemeenten, moeten gemeenten het beleid aanpassen dat op basis van lokale verkiezingsprogramma’s tot stand is gekomen. Dat ondermijnt de lokale democratie en de beleidskeuzes die gemeenten samen met hun inwoners maken. Het COELO-rapport laat zien, dat de verhouding tussen Rijk en gemeenten op dit punt scheef is en alleen maar schever wordt na de decentralisatie van taken op het gebied van werk, zorg en jeugd.

Lokaal belastinggebied

De VNG vindt dan ook, dat opnieuw een discussie moet worden gevoerd over een verruiming van het lokale belastinggebied. Jorritsma: “Dat betekent uitdrukkelijk niet, dat wij pleiten voor méér belastingen. We willen een andere verdeling van de belastingen. Van elke € 100 die u aan belasting betaalt, gaat nu € 93 naar het Rijk. Via allerlei ingewikkelde berekeningen stort het Rijk vervolgens weer geld in de gemeentekas.

Dat kan allemaal wat minder omslachtig, door te zorgen, dat een iets groter deel van de belastingen rechtstreeks naar gemeenten gaat. Dan kunnen gemeenten samen met hun inwoners ook écht bepalen hoeveel geld zij over hebben voor bepaalde voorzieningen.” De VNG komt in 2014 met een uitgewerkte visie op het lokale belastinggebied. Lees ook: Gemeenten in perspectief (pdf 65 pagina’s)