Het energieverbruik in Nederland sinds 1800

Het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) vierde in 2024 zijn 125-jarig bestaan. Op 6 oktober 1892 werd de Centrale Commissie voor de Statistiek (CCS) opgericht. Deze commissie had als taak het geven van adviezen en het zelfstandig samenstellen van statistieken voor de overheid.

Om deze periode goed in beeld te brengen maakte het statistiekbureau vijf historische tijdlijnen: over de bevolkingstellingen, kerkelijke gezindte, stakingen, sociale zekerheid en primair onderwijs. Daar komt vandaag nog een zesde tijdlijn bij, die de ontwikkelingen schetst van het energieverbruik in ons land: vanaf het turfsteken tot en met de windmolenparken in zee.

(Bron Beeldbank Amstelveen/Amstelveenweb.com - 2024)

Hannes en Piet Stolk (rechts) aan het turftrappen in het Karnemelksegat in 1915. Op de achtergrond de Amsterdamseweg ter hoogte van 'Villa Aemstelle' te zien
Turfwinning. Het gebruik van turf als brandstof wordt al in de Romeinse tijd vermeld. Turfwinning kwam in Nederland echter pas op grote schaal op gang toen in de Middeleeuwen het hout te schaars werd om de groeiende bevolking van brandstof te voorzien. Turf werd een belangrijke brandstof voor zowel huishoudens als de nijverheid. Men verhitte er ovens en brouwerijen mee. Voornamelijk in Groningen en Drenthe waren veel veengebieden te vinden waar turf kon worden gewonnen, maar ook langs de kust trof je ze aan. Hoe dat turf steken in zijn werk ging? De dikke veenlaag van afgestorven plantenmateriaal baggerde men op en legde men te drogen op zogeheten legakkers.

Water- en windmolens. In de Middeleeuwen kwamen ook watermolens in beeld voor de energievoorziening, later gevolgd door windmolens. Hierbij werden waterkracht en windenergie gebruikt om industriële producten te maken. Ook turf werd hiervoor gebruikt. In de Gouden Eeuw was turf ook een belangrijke energiebron en leverde daarmee een grote bijdrage aan de economische ontwikkeling van ons land. Bij het CBS zijn over turfwinning in die periode weinig gegevens bekend en ook niet voor welke toepassingen het is gebruikt. Daardoor is niet precies bekend hoe belangrijk turf was ten opzichte van wind- en waterkracht.


(Bron Beeldbank Amstelveen/Amstelveenweb.com - 2024)

Vier van de zes watermolens van de Bovenkerkerpolder in Nes aan de Amstel omstreeks 1914. Vlnr.: Molen 'De Zon' van molenaar Tinus Gels, Ringdijk nr. 16. Molen 'Cornelia Wilhelmina' van molenaar Papot, Ringdijk nr. 18. Molen 'De Parel' van molenaar Dirk van Leeuwen, Amsteldijk Zuid nr. 117. Molen 'Johanna Bregitta' van peilmolenaar Gijs Zevenhoven, Ringdijk nr. 17.
Gebruik van steenkool. Eeuwenlang is turf de ‘energiedrager’ bij uitstek. In de 19de eeuw gaat deze vooraanstaande positie echter verloren. Turf als brandstof verliest het van steenkool. Deze fossiele brandstof is in grote hoeveelheden te delven en goedkoper te produceren. Steenkool is bovendien de brandstof voor de industrialisatie: stoommachines draaien erop en treinen komen er door in beweging. Door de toenemende industrialisatie steeg rond 1850 de vraag naar steenkool sterk. In Zuid-Limburg produceerden al een aantal mijnen steenkool. Begin 1900 werd dit aantal flink uitgebreid. Een bekende mijn is de Oranje Nassau 1 in Heerlen, die actief werd in 1899. Dat was ook het jaar waarin het CBS werd opgericht.

Sluiting van alle steenkoolmijnen. Na de Tweede Wereldoorlog waren de Zuid-Limburgse mijnen van groot belang voor de wederopbouw van Nederland. Veel huizen werden in Nederland in de jaren 1950 met kolenkachels verwarmd. De kolen werden in zakken aangevoerd en in kolenhokken- en kelders gestort, waaruit ze in een kolenkit werden geschept om te worden gebruikt. In de jaren zestig werden de mijnen echter steeds onrendabeler, vooral door goedkopere importkolen uit de Verenigde Staten. Onder het kabinet Cals werd dan ook in 1965 de sluiting van alle Nederlandse steenkoolmijnen aangekondigd. In 1974 sloot de Oranje Nassau mijn 1 als laatste. In de nasleep van de mijnsluiting verhuisde het CBS vanuit Den Haag voor een deel naar Heerlen. De huidige vestiging van het CBS in Heerlen staat precies bovenop een van de mijnschachten van de Oranje Nassau.


(Bron Beeldbank Amstelveen/Amstelveenweb.com - 2024)

Aanleg van de hoofdleiding voor gas door de Gasunie op diverse plaatsen in Nederland in 1965 foto door Gemeentelijk Gas- en Waterbedrijf
Ontdekking van het aardgas. De mijnsluitingen werden ook ingegeven door andere ontwikkelingen. Zo werd op 29 mei 1959 in de buurt van Slochteren het eerste Groningse gas ontdekt. Deze vondst leidde tot het besluit om geheel Nederland aan te sluiten op het aardgas. Belangrijke reden voor de gezinnen om op aardgas over te gaan was dat verwarmen met steenkool erg bewerkelijk was. Men moest in de gaten houden of er voldoende kolen op het vuur lagen en de as moest worden opgeruimd. Bij het aansteken van het vuur had men soms ook last van rook in de kamer. Verder werden kolen na verloop van tijd duurder in verbruik dan gas.

Sterke groei van het aardgasverbruik. Het volume van het gasveld in Slochteren was zo groot dat het niet alleen kon voorzien in gas voor bedrijven en gezinnen in ons land, maar ook daarbuiten. Duitsland, België, Frankrijk en Italië voerden massaal gas uit Nederland in. In 1964, vijf jaar na de vondst in Slochteren, maakte aardgas nog maar 2 procent van het totale energieverbruik in ons land uit. Dit veranderde snel: in 1974 is de helft van alle in Nederland verbruikte energie van aardgas afkomstig.

Tegengeluiden. Begin jaren zeventig kwamen de eerste tegengeluiden, die er op wezen dat ons onbeperkte gebruik van grondstoffen zoals aardgas en aardolie grote gevolgen had. Zo uitte de Club van Rome, bestaande uit een aantal Europese wetenschappers en ondernemers, zijn zorgen over problemen zoals bevolkingsgroei, industrialisatie, uitputting van natuurlijke hulpbronnen en vervuiling. Zij brachten een aantal alarmerende rapporten uit, waarvan ‘De grenzen aan de groei’ uit 1972 het meest bekende is.

Oliecrisis in 1973. De impact van bovengenoemd rapport werd nog versterkt door de oliecrisis in 1973. In dat jaar was er een gecreëerd wereldwijd tekort aan aardolie. Deze crisis had direct gevolgen voor het dagelijkse leven. Niet alleen werd de economie geraakt, ook kondigde de overheid in de winter van dat jaar een reeks autoloze zondagen aan. De oliecrisis van 1973 en de toenemende aandacht voor eindige reserves gaven aanleiding om beleid te ontwikkelen dat was gericht op energiebesparing. Daardoor is met name in woningen en in de transportsector het specifieke energieverbruik sinds 1973 afgenomen. Ook de dienstensector en de industrie zijn efficiënter in de omgang met energie geworden.

Energietransitie. Veel later, in 2019, werd in Nederland het nationale Klimaatakkoord gesloten, een verdrag dat door meer dan 100 maatschappelijke partijen werd ondersteund. Het doel van Nederland is om in 2050 klimaatneutraal te zijn en de huidige energietransitie is hier een belangrijk middel bij. Hiertoe gaat de bouw van windturbines in hoog tempo door. In 2006 werd het eerste Nederlandse offshore windmolenpark in gebruik genomen. In 2023 verscheen het eerste offshore windmolenpark dat zonder subsidie werd gebouwd. De capaciteit aan windenergie verdubbelde in dat jaar.