Scenario's Eurocrisis voor Nederland

Geachte leden van het college, collega-raadsleden en andere lezers,

De afgelopen weken zijn we geconfronteerd met een crisis in de Eurozone. Sommigen van ons maken zich wellicht enige zorgen. Hoewel ik, zoals u weet, niet zo'n zorgelijk type ben, is dit hier wel het geval.

Omdat politici soms wordt verweten reactief te zijn en niet verder te kijken dan de volgende verkiezingen, heb ik besloten een aantal scenario's te maken over hoe deze eurocrisis zich verder zou kunnen ontwikkelen. Het is bij scenarioplanning nadrukkelijk niet de bedoeling om voorspellingen te doen, maar om ons voor te bereiden op mogelijke toekomsten door voorstellingen te maken. Mocht u geïnteresseerd zijn in de scenario's, dan kunt u de bijlage openen en lezen.

Mocht u meer dan gemiddelde belangstelling hebben, dan kunt u de scenario's aanvullen en aan mij terugsturen (graag met wijzigingen bijhouden, zodat ik uw aanvullingen kan verwerken. Ook kunt zelf nieuwe scenario's toevoegen. Het gaat m.i. om dermate serieuze problematiek, ook voor Amstelveen met de IJsland-affaire nog vers in ons geheugen, dat alle denkkracht nuttig is. Minder nuttig lijkt het mij om bepaalde scenario's te bekritiseren (we weten pas achteraf of ze uitkomen), beter is het om de scenario's waarin u 'gelooft' verder uit te werken en consistenter te maken.

U kunt dit bericht ook doorsturen aan uw politieke 'vrinden' in Den Haag, andere gemeenten, provincies en uw achterban in Amstelveen. Dan kunnen we komen tot mooie, verder uitgewerkte scenario's, zodat we het best zijn voorbereid op de toekomst. Uw input kunt u sturen naar e-mailadres mrietdijk@feweb.vu.nl  

Met vriendelijke groet, Marius Rietdijk, raadslid, Docent Strategie VU

(Ontwerp Amstelveenweb.com - 2010)



Scenario's €urocrisis voor Nederland

De Europese commissie en de Europese ministers van financiën doen voorkomen, dat zij de stabiliteit van de Euro hebben hersteld en zo Europa hebben behoed voor een crisis. Deze crisis ontstond nadat de financiële markten heel verschillende renten wensten te ontvangen voor het beleggen in staatsleningen van Europese landen. Voor staatsleningen van Zuid-Europese landen is de rente veel hoger dan staatsleningen in Noord-Europese landen, waaronder Nederland en Duitsland.

Opvallend is verder, dat de rente op Zwitserse staatsleningen nog veel lager is dan die van alle landen die wel met de Euro zitten. Dit geeft aan, dat beleggers er weinig vertrouwen in hebben dat de Zuidelijke landen aan hun verplichtingen te voldoen. De ‘spread’, het verschil tussen de opbrengst van verschillende obligaties, geeft een goede indicatie van het vertrouwen van de financiële markten in de Euro. Hoe groter die spread, hoe minder vertrouwen in de munt als geheel.

Wat zijn de oorzaken van dit wantrouwen? Het grootste probleem is, dat de Zuidelijke landen hun staatsfinanciën veel minder goed op orde hebben dan de Noordelijke landen, en dan Nederland in het bijzonder. Nederland heeft voor 750 miljard aan pensioenreserves. Een simpele demografische berekening wijst uit, dat in 2050 45% van onze bevolking 65+ zal zijn. De cijfers voor Duitsland en Italië zijn rampzalig: 55% en 68% (Van Winden, 2002)! Nu vanaf 2010 de naoorlogse geboortegolf met pensioen gaat lopen de problemen al snel op. Dit is de hoofdoorzaak van de eurocrisis, niet zoals de regeringsleiders van Frankrijk en Duitsland zeggen de rating agencies.

Wat zou het gevolg kunnen zijn van deze crisis? Er zijn meerdere scenario’s denkbaar om de crisis te beschrijven en oplossingen te bedenken om er uit te komen. Het is moeilijk en zelfs onverantwoord om ‘op de handen te gaan zitten’ en af te wachten. Scenarioplanning is een verstandige manier om ons voor te bereiden op wat komen gaat.

Hier volgen drie scenario’s over hoe de Nederlandse situatie er over een jaar uit kan zien. We mogen hopen, dat De Nederlandse Bank ook scenario’s heeft klaarliggen, zoals iedere gemeente rampenscenario’s kent. Ware dit onverhoopt niet het geval, dan geeft dit artikel een eerste aanzet: Scenarioplanning als hulpmiddel bij crisismanagement (Rietdijk & Van Winden, 2003).

Als we aan een helderziende zouden kunnen vragen hoe de toekomst er over een jaar uitziet, wat zou ik dan vragen?

Zitten we nog in de Euro?

Wat is de wisselkoers van de Euro?

Wat is het inflatiepercentage in Nederland?

Wat is de rente op staatsobligaties in Nederland en de rest van Europa (de spreads)

Langs deze dimensies zijn verschillende scenario’s te bedenken. We kiezen voor drie scenario’s met als horizon 1 jaar. Scenario 1 beschrijft de situatie dat Nederland de gulden opnieuw heeft ingevoerd, scenario 2 dat Nederland nog in de Euro zit maar de problemen zijn opgelost en scenario 3, dat Nederland nog in de Euro zit en de zaak uit de hand is gelopen. Scenario’s zijn uiteraard gedachte-experimenten. Of het echt zo zal gaan is onzeker. Maar ze helpen ons de ogen niet te sluiten en ons voor te bereiden mocht een van deze scenario’s de werkelijkheid benaderen.

Scenario 1. Nederland is uit de Eurozone gestapt

Het is 14 mei 2011. In november 2010 heeft het Nederlandse parlement besloten uit de Euro te stappen. Vlak voor de parlementsverkiezingen van 9 juni 2010 ontstond een crisis in de Eurozone. Dit herinnerde Nederlanders er pijnlijn aan, dat we eigenlijk nooit van harte in de Euro hadden willen stappen. Onder politieke druk van de Zuidelijke Europese landen zijn we in 1999 overstag gegaan. Achteraf blijkt, dat de politici zich onvoldoende gerealiseerd hebben, dat de Zuidelijke landen met een veel grotere vergrijzingsproblematiek kampen dan de Noordelijke landen en dat alleen Nederland is voorbereid op deze vergrijzingsgolf. Wij hebben een pensioenreserve van 750 miljard euro, de overige landen hebben dat niet.

Door dit realiseren hebben tijdens de verkiezingen van 9 juni 2010 de ‘rechtse’ partijen een grote verkiezingsoverwinning behaald. Met name het gebrek aan economische kennis van PvdA lijsttrekker Cohen heeft de partij tijdens de verkiezingen parten gespeeld. Zij behaalde 26 zetels. VVD heeft gewonnen: van 22 zetels steeg deze partij tot 37. Ook de PVV kwam verrassend terug. Haar campagne voor het herinvoeren van de gulden heeft tot een zetelaantal geleid van 27 zetels totaal.

Het CDA heeft het verrassend matig gedaan als de peilingen voor de verkiezingen als maatstaf worden genomen. Het CDA behaalde 20 zetels. Men zag deze partij als het betrouwbare rustpunt in onzekere tijden, maar minister De Jager als belangrijke oorzaak van het ‘overleveren’ van Nederland aan de rest van Europa. De partij van Rita Verdonk, die ook gepleit had in haar campagne voor het herinvoeren van de gulden, is teruggekomen in de kamer, met 2 zetels. D66 is sterk teruggevallen. Zij wist slechts 10 zetels te halen. Haar werd gebrek aan daadkracht verweten. Het totaaloverzicht zag er als volgt uit:

VVD 37, PVV 27, PvdA 26, CDA 20, Groen Links 12, D66 10, SP 9; ChristenUnie 6, Partij Rita Verdonk 2, Partij voor de Dieren 1.

Tijdens de formatie speelde de Eurocrisis een belangrijke rol. Duidelijk werd dat er snel moest worden gehandeld. VVD en CDA waren het snel eens, dat zij in ieder geval met elkaar verder wilden. Dit leverde 57 zetels op. De PVV werd na lange discussies gevraagd tot dit gezelschap toe te treden. Duidelijk werd ook, dat met deze partij de forse bezuinigingsoperatie het best kon worden uitgevoerd.

Ook in de publieke opinie kantelde nog in het jaar 2010. Met de succesvolle mediaoptredens van de Nederlandse superbelegger Martien van Winden bij onder andere NOVA (7 mei 2010) werd een groot deel van de Nederlandse publieke opinie gevoed met zijn historische inzichten. Zo had hij al in zijn boek Nederland, de schatkist van Europa (Balans, 2002) de situatie in 2010 vergeleken met de situatie van vlak voor de 80-jarige oorlog (1568-1648) toen Spanje een extra belasting invoerde (de tiende penning) en Nederland daartegen in opstand kwam.

De goed georganiseerde en diverse media in Nederland zorgden voor een grote druk op de politici en Centrale Bankiers om uit de Euro te stappen. Uiteindelijk blijken korte termijn consequenties voor politici doorslaggevender dan lange termijn consequenties (Rietdijk, 2009). Op vrijdag 19 november is het zo ver. De gulden is opnieuw ingevoerd. Het Euro-experiment is mislukt.

De argumenten van voormalig minister De Jager, dat de Euro Nederland extra economische groei heeft gebracht blijkt bij nadere berekeningen onjuist. Ook de geruststelling dat het IMF vanaf 1944 alleen maar succesvol is geweest blijkt niet houdbaar. De Europese situatie is in schaalgrootte veel ernstiger dan enige andere case die het IMF bij de hand heeft gehad. Zo kon in het geval Argentinië de peso gedevalueerd worden. In het geval van de Zuid-Europese landen was dit onmogelijk omdat ze vastgeklonken zitten aan de Noord-Europese landen via de euro.

De consequenties voor Nederland zijn beperkt. Zij betaalt geen financiële prijs voor het verlaten van de Euro. Hoewel de Europese Commissie een boete van 5 miljard Euro eist van Nederland, houdt Nederland voet bij stuk. Zij was immers ook niet geraadpleegd bij de beslissing van de Europese centrale bank om in mei 2010 staatsobligaties op te kopen. Nederland vond zich al genoeg benadeeld door de misleidende houding van Griekenland.

De grenzen kunnen gewoon openblijven, alleen heeft Nederland nu weer zeggenschap over haar munt. Maar de sociale prijs is hoog. De omringende landen staan sprakeloos. Waar haalt Nederland het lef vandaan? Hoe kan zij zo weinig solidair zijn? Nederland reageert bij monde van minister-president Rutte als volgt: “Het doet ons pijn dat we uit de Eurozone stappen. Wij hebben al die jaren met veel plezier samengewerkt met de Europese regeringsleiders. We zien het echter noch in ons belang, noch in het belang van de andere Eurolanden om met elkaar door te gaan in de muntunie. De culturele verschillen zijn te groot.” Aldus premier Rutte op zaterdagochtend 20 november in Nieuwspoort.

Gevolg van het uittreden van Nederland is een keldering van de Euro. De Nederlandse gulden daarentegen stijgt sterk in waarde. De rente op Nederlandse staatsobligaties daalt met 75 basispunten naar 2,12%. In de Zuid-Europese landen breken volksopstanden uit. Men eist het aftreden van de regeringen die nauwelijks iets hebben gedaan om hun huishoudboekje op orde te brengen. Zelfs plunderingen worden gemeld. Nederlanders worden beschimpt en bespuugd. Maar ook spreken velen met respect over de Nederlandse beslissing. De Engelsen, Zwitsers en Denen zijn blij nooit voor de Euro te hebben gekozen.

Scenario 2      Nederland zit nog in de €uro op 14 mei 2011, situatie gestabiliseerd

Een week na de aankondiging van de Europese ministers van financiën om de Euro te ondersteunen met een mega-pakket komt de euro opnieuw in een vrije val terecht. De Europese regeringsleiders beseffen, dat er meer moet gebeuren dan een garantie voor financiële hulp bij problemen. De staatsfinanciën van alle Europese landen, maar met name de Zuid-Europese, zullen snel op orde moeten worden gebracht. In tegenstelling tot eeuwen ervoor beseffen deze landen mede onder druk van het IMF dat ze inderdaad actie moeten ondernemen.

Een keihard pakket maatregelen wordt genomen om de uitgaven te beperken. De bevolkingen worden gedwongen zelf voor hun pensioenen te gaan zorgen. De overheden hebben eenvoudigweg het geld niet om het uit de staatsfinanciën te betalen. Het komt er dus op neer, dat de pensioenen worden opgetrokken tot de leeftijd van overlijden. Deze draconische maatregel leidt tot stakingen van soms maanden. Maar de regeringen houden voet bij stuk. De stakingsdagen worden niet vergoed en de kassen van de vakbonden raken leeg. Uit de VS worden Friedman economen overgevlogen om de landen te hervormen tot vrije markteconomieën met geringe staatsinvloed. Hoewel dit aanvankelijk leidt tot grote armoede bij bevolkingsgroepen met onvoldoende opleiding en vaardigheden, gaat het ondernemerschap opbloeien en ontstaan nieuwe economische initiatieven. Door deze bijzondere snelle acties van Italië, Portugal, Spanje, maar ook Duitsland, weet de Euro weer aan kracht te winnen.


(Ontwerp Amstelveenweb.com - 2010)



Scenario 3      Nederland zit nog in de €uro op 11 mei 2011, situatie uit de hand gelopen

Scenario 2 blijkt een paar stappen te ver. De Zuid-Europese landen eisen van de rijke Noord-Europese landen, dat ze bijspringen. Zij geven de rating agencies en ‘speculanten’ de schuld van hun problemen. De Europese centrale bank heeft besloten, dat ‘de sterkste schouders de zwaarste lasten moeten dragen’. Dit houdt in dat Nederland haar pensioenreserves moet aanspreken om de andere landen te helpen. Dit wordt bij meerderheid van stemmen besloten. Het wordt een solidariteitsheffing genoemd. De Euro is gedaald van $ 1,27 op 11 mei 2010 naar $ 0,76 op 11 mei 2011.

Ook begint de inflatie op te lopen. Deze is omhoog gegaan van 1,5% naar 4%. Er is sprake van een tweede kredietcrisis. Banken lenen elkaar opnieuw geen geld, omdat zij velen Zuid-Europese staatsobligaties blijken te hebben die vergelijkbaar zijn met de ‘subprime’ leningen in de VS. De regeringen zitten met de handen in het haar. Zij willen de systeembanken niet laten vallen, maar ze kosten handenvol geld. Dit zal moeten worden bijgedrukt, waardoor de inflatie verder zal stijgen. Dit is rampzalig voor burgers.

Hyperinflatie zoals in het begin van de 20e eeuw dreigt. Een van de weinige lichtpuntjes in dit scenario is er voor huizenbezitters met een hoge hypotheek: ze kunnen hun hypotheek voor een bespottelijk bedrag aflossen. De rijkdom wordt opnieuw verdeeld. Mensen, die hun vermogen in Euro’s tijdig hebben belegd in degelijke Amerikaanse multinationals, die al meerdere crises hebben overleefd zijn spekkoper. Hun beleggingen in dollars hebben een prachtig rendement opgeleverd. Voor de overige Nederlanders en Europeanen breekt een tijd van grote armoede aan.

Literatuur:

Rietdijk, M. (2009). Gedragsverandering in organisaties. Assen: Van Gorcum.

Rietdijk, M. & M. Van Winden (2003). Slag om de toekomst. Bedrijfsstrategieën voor goede en slechte tijden. Amsterdam: Balans.

Winden, M. (2002). Nederland. De schatkist van Europa. Amsterdam: Balans.

Over de auteur

Dr. Marius Rietdijk is universitair docent Strategische gedragsverandering aan de faculteit der economische wetenschappen en bedrijfskunde aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Email mrietdijk@feweb.vu.nl