De staat van zoönosen in Nederland in 2023

Een zoönose (meervoud zoönosen) of zoönotische ziekte is een infectieziekte bij mensen die wordt veroorzaakt door een pathogeen (een infectieus agens, zoals een bacterie, virus, parasiet of prion) die van een niet-mens (meestal een gewerveld dier) op een mens kan overspringen en vice versa.

Belangrijke moderne ziekten, zoals ebola en salmonellose zijn zoönosen. HIV was een zoönotische ziekte die in het begin van de 20ste eeuw op mensen werd overgedragen, hoewel het zich nu heeft ontwikkeld tot een aparte ziekte die alleen bij mensen voorkomt.

Menselijke infectie met dierlijke influenzavirussen is zeldzaam, omdat ze niet gemakkelijk op of tussen mensen worden overgedragen. De vogelgriepvirussen en de varkensgriepvirussen in het bijzonder bezitten echter een hoog zoönotisch potentieel en deze recombineren af en toe met menselijke griepstammen en kunnen pandemieën veroorzaken zoals de varkensgriep van 2009. Taenia solium-infectie is een van de verwaarloosde tropische ziekten die zorgen baren voor de volksgezondheid en de veterinaire sector in endemische gebieden.

(Bron Wikipedia - 2024)

Culicoides imicola muggen, vrouwtjes in verschillende stadia van een bloedmaaltijd zijn veroorzakers van de Oropouche-virusziekte in de EU
Zoönosen kunnen worden veroorzaakt door een reeks ziekteverwekkers, zoals opkomende virussen, bacteriën, schimmels en parasieten; van de 1.415 pathogenen waarvan bekend is dat ze mensen infecteren, was 61% zoönotisch. De meeste menselijke ziekten zijn ontstaan bij niet-mensen; echter, alleen ziekten die routinematig van niet-mens op mens worden overgedragen, zoals hondsdolheid, worden als directe zoönosen beschouwd.

Het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) maakt ieder jaar in opdracht van de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) een overzicht van de belangrijkste zoönosen in Nederland. Het betreft voornamelijk zoönosen die door artsen bij de GGD (Gemeentelijke gezondheidsdiensten) gemeld moeten worden en/of door dierenartsen bij de NVWA gemeld moeten worden. In dit overzicht wordt aangegeven hoe vaak deze zoönosen in Nederland voorkomen. Beleidsmakers maar ook andere professionals kunnen deze informatie gebruiken om als het nodig is maatregelen te treffen.

In 2023 waren er in Nederland veel minder besmettingen met vogelgriep (variant H5N1) bij pluimvee dan in 2022 en 2021. Ook is in 2023, maar bij één zoogdier (een vos) een besmetting met vogelgriep aangetoond. Er zijn dat jaar geen mensen besmet geraakt met vogelgriep. Verder viel op dat er meer Salmonella-infecties door het serotype Enteritidis te zien waren en minder met het serotype Typhimurium; in de jaren ervoor was dat andersom. Dit betekent dat pluimvee (vooral via eieren) voor de mens een grotere bron voor besmettingen met Salmonella is geworden en varkens een kleinere.  

In de Staat van Zoönosen worden elk jaar bijzondere gevallen van zoönosen uitgelicht. Zo is in 2023 van 171 personen bekend dat ze ziek zijn geworden van Salmonella Enteritidis na het eten van besmette eieren. Deze eieren kwamen van kippen die besmet zijn geraakt via kippenvoer waar eierschalen van besmette eieren in zat. Verder zijn enkele katten ziek geworden en overleden door rundertuberculose. Via deze katten zijn ook enkele mensen besmet geraakt. Het is niet helemaal duidelijk wat de bron van deze infecties was; rauw vlees in diervoeding lijkt het meest waarschijnlijk. 

Ten slotte behandelt de Staat van Zoönosen elk jaar een thema. Dit jaar is dat ‘Regionale samenwerking in de bestrijding van zoönosen’. Het hoofdstuk beschrijft succesvolle voorbeelden van regionale samenwerking, bijvoorbeeld tussen het RIVM en de GGD bij de bestrijding van infectieziekten (Regionale artsconsulentenstructuur). De Staat van Zoönosen  2023 wordt op de website One Health gepubliceerd.