Tentoonstelling 'Nieuwe Nuances' in het Cobra Museum is geopend

Met het feestelijk in de lucht gooien van de mouwen van een speciaal ontworpen schildersjas van kunstenaar/vormgever Aziz Bekkaoui opende Ingrid van Engelshoven (D66) minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap de tentoonstelling Nieuwe Nuances, vrouwelijke kunstenaars in en rondom Cobra op donderdagmiddag 11 juli 2019. Een tentoonstelling op het snijvlak van twee belangrijke onderdelen uit haar portefeuille: Kunst en emancipatie.

Nieuwe Nuances from Eric Wie on Vimeo

(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Lotti van der Gaag: Tonglach - brons 1953


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Werken van beeldend kunstenaar Lotti van der Gaag in het Cobra Museum

Welkom en toespraak van Stefan van Raay, directeur Cobra Museum voor Moderne Kunst:

Excellentie, mijnheer de burgemeester, en onze ambassadeur voor de tentoonstelling Marise Voskens, dames en heren, lieve vrienden van het Cobra Museum. Allereerst een heel warm welkom bij de opening van deze tentoonstelling. Het is dit jaar 70 jaar geleden dat de roemruchte eerste Cobra tentoonstelling opende in het Stedelijk Museum Amsterdam, toen onder Willem Sandberg. Wij staan nu bij dat moment stil met een tentoonstelling over de vrouwelijke kunstenaars in en rondom Cobra. De vervulling van een wens die hier al jarenlang leefde.

Het is bijna een wetmatigheid dat in de kunstgeschiedenis en in museale collecties en presentaties vrouwelijke kunstenaars uit de 19de, 20ste en 21ste eeuw onderbelicht en minimaal gerepresenteerd zijn geweest. Daar zijn in de afgelopen dertig jaar terecht grote vraagtekens bij geplaatst en wereldwijd is er nu een inhaalpoging aan de gang. Uit eigen ervaring weet ik dat het niet eens zo moeilijk is om een nieuwe balans te vinden. Je moet er alleen constant bovenop zitten. En dat geldt niet alleen voor de representatie van vrouwelijke kunstenaars in collecties en presentaties, maar ook voor al die andere kunstenaars die niet vallen binnen de witte mannelijke Eurocentrische visie op de moderne en hedendaagse kunst.


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Stefan van Raay, directeur van het Cobra Museum voor Moderne Kunst tijdens zijn welkomsttoespraak op 11 juli 2019

Het Museum of Modern Art in New York was onder de directeur Alfred Barr, in 1936 een van de medeoprichters van de hiërarchische codex van de moderne kunst. Dan moet u denken dat de giganten Picasso en Braque bijvoorbeeld aan de top van de piramide staan en dat in die hele piramide van tientallen kunstenaars slechts één vrouwelijke voorkomt, de Russische Natalia Goncharova voor ontwerp van theater kostuums. Datzelfde museum heeft deze zomer zijn deuren gesloten om de hele collectie opnieuw te presenteren: met vrouwelijke kunstenaars, niet Eurocentrisch en met oog voor diversiteit.

Het is dankzij het feministische onderzoek in de kunstgeschiedenis sinds het eind van de jaren ’60 nu zo dat bijvoorbeeld in de studie van het Surrealisme de vele vrouwelijke kunstenaars in die beweging in het licht zijn geplaatst met solo- en groepstentoonstellingen en dat musea met aankopen actief meer vrouwelijke kunstenaars willen representeren in hun collecties.

 Een goed voorbeeld is de Brits-Mexicaanse Surrealistische kunstenaar Leonora Carrington. Dat die naam u allen niet zoveel zal zeggen, is niet omdat ze geen goede kunstenaar is, maar omdat pas heel recent haar werk onder de aandacht van een groot publiek is gebracht.


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Veel vrouwen werden voor de opening van de tentoonstelling uitgenodigd, om in een speciaal ontworpen schildersjas van modeontwerper Aziz Bekkaoui de opening op te fleuren

Een grote overzichtstentoonstelling in Mexico Stad trok vorig jaar 450.000 bezoekers, het MOMA kocht vervolgens een werk van haar aan voor de nieuwe presentatie en zelfs hier in Nederland kocht zeer recent het Museum Boijmans in Rotterdam een werk van haar aan. Dat laatste museum streeft ernaar om de zeer goede collectie van voornamelijk mannelijke Surrealistische kunstenaars nu te verrijken met het werk van de vrouwelijke Surrealisten en een  balans te creëren. Dat schilderij gaat u volgend jaar zomer hier in het Cobra Museum zien als die Surrealistische Boijmans Meesterwerken aan hun wereldtoer beginnen. Nog in 2007 zei genoemde Leonora Carrington tegen mij: ’al die mannen hebben allemaal dikke boeken en tentoonstellingen, wij vrouwen zijn uit de geschiedenis geschreven, vergeten, onder het kleed geveegd….’

Het kan echt: je begint met tijdelijke tentoonstellingen van vrouwelijke kunstenaars, daardoor leer je de verzamelaars kennen en vervolgens vraag je om een langdurige bruikleen of misschien zelfs een gift om op te nemen in je collectiepresentatie. En als je aankoopt moet je besluiten om een tijdje voorrang aan vrouwelijke kunstenaars te geven. Het werk van vrouwelijke kunstenaars is in de Nederlandse en internationale 19de, 20ste en 21ste eeuwse collecties zwaar ondervertegenwoordigd.

En dat is hier ook gebeurd: Voor velen van u zullen deze kunstenaars nieuw en verrassend zijn en na deze tijdelijke tentoonstelling kunnen wij het werk van sommigen van hen dankzij giften en langdurige bruiklenen permanent laten zien, waarmee ook wij proberen meer balans te brengen in onze collectie. We presenteren vrouwelijke kunstenaars die bij de Cobra-beweging betrokken waren, of zich in de nabijheid van Cobra bevonden. In de tentoonstelling worden de geabstraheerde landschappen in dynamische toetsen en zachte kleuren van Else Alfelt, de ‘art brut’-achtige schilderijen van Madeleine (Lenke) Kemény-Szemere, de experimentele fotogrammen van Anneliese Hager en de sculpturen die Sonja Ferlov Mancoba de wereld in stuurde als ‘krijgers die vechten tegen onmenselijkheid’, zij aan zij getoond. Deze opsomming van het werk van vrouwelijke leden van Cobra maakt meteen duidelijk dat het experiment bij Cobra voorop stond en dat er veel ruimte was voor diversiteit.


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Floor Gordon (D66) wethouder Economische Zaken, Ingrid van Engelshoven (D66) minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en de ambassadeur voor de tentoonstelling Marise Voskens volgen de toespraak van de museumdirecteur tussen de vrouwen in de blauwe schildersjas

Niet alleen binnen de ‘officiële’ Cobra gelederen vierde het experiment hoogtij, hetzelfde geldt voor de kunstenaars rondóm Cobra die hier getoond worden: van de bijzondere gelaste sieraden van Ferdi, tot de documentaire fotografie van Henny Riemens, de kleurrijke en later ook zeer expressieve schilderijen van Dora Tuynman en tot slot de sculpturale fantasiewezens van Lotti van der Gaag. De werken zijn in de jaren 40, 50 en 60 gemaakt. Ieder decennium heeft een eigen historische toelichting gekregen, waarin de maatschappelijk positie van die vrouw in Nederland in die periode kort wordt toegelicht. Het blijft immers verbazen dat de wet handelingsonbekwaamheid van de vrouw pas in 1956 werd afgeschaft! In de begeleidende teksten wordt allereerst het werk van de kunstenaars toegelicht, maar wordt ook altijd de vraag gesteld: hoe heeft het vrouw-zijn de praktijk en carrière van deze kunstenaars beïnvloed?

Vrouwelijke kunstenaars spelen een terugkerende rol in ons programma voor dit en de komende vier jaar. We hebben net drie vrouwelijke fotografen uit de Hongaarse school voor fotografie gepresenteerd, volgend jaar presenteren we bijvoorbeeld het werk van de uitzonderlijke fotografe Claude Cahun en het jaar daarna in de zomer van 2021 Frida Kahlo en haar tijdgenoten. Zoals ik al zei, het kan echt, maar je moet er voortdurend bovenop zitten.

Wij kunnen ons werk alleen maar doen dankzij de hulp en steun en generositeit van velen: de Gemeente Amstelveen, de BankGiroLoterij, de Founders BPD en Trebbe, en in het bijzonder voor deze tentoonstelling Fonds21, de Cobra Museum Business Club en de vele museale en particuliere bruikleengevers. Er is een bijzondere publicatie onderweg –die is nog niet gearriveerd voor dit feestelijk moment-  maar u kunt wel al beneden inschrijven.

Tenslotte wil ik Marise Voskens als ambassadeur van de tentoonstelling zeer danken en Aziz Bekkaoui, die ons op speelse wijze laat ervaren dat vrouwen wel degelijk de schildersjas aanhebben! En dan geef ik nu met heel veel plezier het woord aan minister van Engelshoven.'

Hierbij de openingstoespraak van minister Van Engelshoven:

'Beste mensen,

Wat fijn om hier te mogen spreken. Op deze plek, tussen al dit moois! En dan ook nog op het snijvlak van twee belangrijke onderdelen van mijn portefeuille: Kunst en emancipatie. Beide zogeheten ‘geluksonderwerpen’. Althans, dat leid ik af uit de Elsevier van vorige week. In dat stuk werd ik minister voor Geluk genoemd, omdat ik veel in beeld ben met cultuur- en emancipatieonderwerpen. Te veel, naar de zin van de Elsevier. Want de titel ‘minister van Geluk’ was duidelijk niet als compliment bedoeld. Terwijl ik denk: wie is er nou tegen geluk? De bijdrage die kunst en emancipatie kunnen leveren aan geluk, laat volgens mij juist zien hoe ontzettend belangrijk die thema’s zijn. En juist daarom is er op dit snijvlak van emancipatie en kunst nog veel werk te verrichten! Ik zal dat illustreren aan de hand van een paar cijfers:

-Verreweg het grootste deel van werken in grote musea is nog steeds door mannen gemaakt. Geen 60 procent, geen 70 procent, maar ruim 84%!

-Bij tijdelijke tentoonstellingen is de verhouding iets minder scheef.

-Daar is ongeveer één derde van de werken door vrouwen gemaakt.


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Ingrid van Engelshoven (D66) minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap vertelt in haar toespraak over het feit dat er nog volop werk aan de winkel is om een volledige vrouwenemancipatie in de Nederlandse maatschappij te bereiken

Maar ook dat cijfer laat zien dat er nog volop werk aan de winkel is, want de man-vrouwverhouding bij afgestudeerden is precies omgekeerd: daar is twee derde vrouw. Het goede nieuws is dat de tijd de verhoudingen vanzelf wat rechter zal trekken. De kunstenaars die nu van de academies komen, maken werk dat hopelijk snel op tijdelijke tentoonstellingen te zien zal zijn en daarna wordt aangekocht door musea. Het slechte nieuws is dat heel veel vrouwelijk talent in de loop der tijd onvoldoende is erkend. Dat is in de eerste plaats dramatisch voor de vrouwen die het betreft. Die hebben nooit de kansen en de waardering gehad die zij verdienden. Maar ook de maatschappelijke impact ervan mogen we niet onderschatten. Scheve verhoudingen kunnen leiden tot stereotyperingen en die op hun beurt weer versterken, als in een vicieuze cirkel.

In een interview in De Groene vlak voor haar dood in 1999 gaf Lotti van der Gaag er zelf – waarschijnlijk onbewust - een typisch voorbeeld van: Van der Gaag was als beeldhouwer geaccepteerd, maar ze wilde ook graag schilderen. 'Ik schilderde al heel lang’, zegt ze in het interview, 'maar ik voelde dat het een verboden terrein was. Als ik me graag ongeliefd wilde maken, moest ik een potje gaan schilderen. Ik heb wel tekeningen gemaakt. Dat wist niemand.’ Einde citaat. Dit was geen bang meisje dat de zekerheid zocht van huisje-boompje-beestje, maar een twintiger die naar Parijs trok om zich daar als kunstenaar te vestigen. Rond 1950 - een tijd dus waarin dat, zeker voor een vrouw, nog hoogst ongebruikelijk was. En toch hield ze haar tekenwerk geheim voor de mannen. Dat dit voorbeeld niet op zichzelf staat, blijkt uit een ander citaat uit hetzelfde interview. Ze zegt daar: 'Kees van Bohemen wilde met me trouwen, maar dan moest ik ophouden met werken.’ Einde citaat.

Het kost me enige moeite, moet ik bekennen, maar we moeten de wens van Van Bohemen wel in de juiste context zien. Het was een andere tijd, waarin anders werd gedacht over werkende vrouwen dan nu. Zo werden vrouwen die gingen trouwen automatisch ontslagen uit overheidsdienst. Lotti van der Gaag trapte er niet in, zegt ze in het interview. Ze vond de eis van haar vriend onredelijk. ‘Daarom is het ook uitgegaan.’

Beste mensen,

We komen van ver, En we zijn er nog lang niet. Maar ik ben heel erg blij met deze tentoonstelling. ‘Nieuwe Nuances’, Niet alleen omdat u deze vrouwen de plek geeft die ze verdienen. Of omdat u hiermee de man-vrouwverhouding bij tijdelijke tentoonstellingen een beetje recht trekt, maar ook omdat u hiermee helpt de stereotypen te doorbreken en omdat u een groot publiek de kans geeft kennis te maken met het prachtige werk van deze begaafde kunstenaars. Ik laat u niet langer wachten, en verklaar de tentoonstelling voor geopend!' -aldus minister Van Engelshoven.

Kunstenaar en vormgever Aziz Bekkaoui heeft voor de gelegenheid alle vrouwen die de opening van de tentoonstelling bijwoonde, gekleed in een speciaal voor deze tentoonstelling ontworpen schildersjas. Op het moment dat minister Van Engelshoven de tentoonstelling voor geopend verklaarde, gooiden alle vrouwen de mouwen van hun kleding tegelijk in de lucht. Vervolgens mochten ze de tentoonstelling als eerste bezoeken, terwijl de aanwezige mannen samen in een afgebakende ruimte moesten wachten. 'Soms moet je de emancipatie met een stevige creatieve hand helpen. Vandaag staan alle vrouwen in de spotlight' - aldus Aziz Bekkaoui.

Tijdens de tentoonstelling 'Nieuwe Nuances' krijgt het beeld De gekvan Lotti van der Gaag, dat naast het Cobra Museum aan de Keizer Karelweg staat, extra aandacht. De gek is onderdeel geworden van een levend interactief 3D billboard. De bezoeker maakt het beeld levend door zichzelf als gek te laten fotograferen en daarmee de remmen van het correct poseren los laat. Zo zag Van der Gaag het zelf het liefst.
Doe mee en laat je fotograferen samen met de gek. Post het op social media en hashtag het met #degek en #cobramuseum

Lotti Charlotte van der Gaag (1923, Den Haag - 1999, Nieuwegein). Het Cobra Museum bezit twee gekken. Een kleine ‘De Gek‘ van Lotti van der Gaag die te zien is in de tentoonstelling Nieuwe Nuances en de grote Gek. Deze laatste staat sinds 2003 aan de Keizer Karelweg in Amstelveen, pal naast het Cobra Museum. Het is een langdurige bruikleen van Isis van Bohemen, de dochter van Lotti van der Gaag en Kees van Bohemen. Het brons werk is in 1951 vervaardigd en is 2 meter hoog en 500 kg zwaar.

Van der Gaag begon tijdens de Tweede Wereldoorlog met tekenen. Van 1946 tot 1948 had ze een relatie met de Belgische schilder Bram Bogart (1921-2012), die haar ondersteunde op haar weg als kunstenaar. In 1947 volgde ze tekenlessen aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten en begon ze kleifiguren te vormen, die ze hangfiguren noemde. De Vrije Academie in Den Haag bezocht Lotti van der Gaag vanaf 1948, waar ze les kreeg van Livinus van de Bundt. De dichter Simon Vinkenoog stelde haar in 1950 in Parijs voor aan Karel Appel, Corneille en andere leden van de kunstenaarsgroep CoBrA. Van der Graag volgde in 1951 beeldhouwlessen bij Ossip Zadkine. In de winter van 1950-51 sloot zij zich aan bij de kring van Nederlandse COBRA-kunstenaars die van Amsterdam naar Parijs waren 'geëmigreerd'. Ze verhuisde naar de Rue Santeuil. De bange dierenmensen die ze sinds 1948-49 in klei en gips heeft gevormd, spreken ook COBRA. In haar sculpturen, waarvan de vormen na een korte stage bij Zadkine in Parijs zeer open werden, verdrongen na 1951 steeds meer plantenfiguren de mythische wezens door de vermenigvuldiging van plantenfiguren. De foto's die ze midden jaren zestig van de vorige eeuw begon te schilderen, identificeren haar als COBRA-lid.

In 1952 had ze een tentoonstelling van haar driedimensionale werken in het Stedelijk Museum in Amsterdam en diverse andere musea en galeries in Nederland en Parijs. Van der Gaag en de schilder Kees van Bohemen (1928-1985) waren een koppel en kregen een dochter. Van 1958 tot 1960 was van der Gaag geassocieerd met Jan Cremer (1940). Vanaf 1974 maakte zij de overstap van beeldhouwkunst naar schilderkunst. Corneille heeft echter voorkomen dat Lotti van der Gaag lid werd van CoBrA, vermoedelijk omdat zij vrouw was. Ze werd ook niet uitgenodigd voor groepstentoonstellingen.


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Tjapko Poppens burgemeester van Amstelveen bezoekt ook de opening van de expositie in het Cobra Museum. Hier op de foto met museumdirecteur Stefan van Raay

Lotti van der Gaag is een kunstenaar die na 1945 belangrijke nieuwe impulsen gaf aan de Nederlandse beeldhouwkunst. Door de nauwe relatie van inhoud en vormtaal met die van CoBrA wordt ze nu tot die groep gerekend. Volgens Hans Jaffé, toenmalig adjunct-directeur van het Stedelijk Museum in Amsterdam, behoort zij tot de groep jonge kunstenaars die zich oriënteert op primitieve kunstvormen, waartoe ook Appel, Corneille en Constant behoren. Ook CoBrA-deskundige Willemijn Stokvis en museumdirecteur en kunsthistoricus Wim Beeren delen deze mening: Lotti van der Gaag behoort tot de CoBrA-kunstenaars van het zuiverste water.

Haar succes was niet vanzelfsprekend. De vader van haar kind doet haar een huwelijksaanzoek, dat ze weigert, aangezien hij wil dat ze dan zou stoppen met werken. In 1987 zei Van der Gaag nog: 'Bijna alle mannen vinden het aardig als hun vrouw een beetje tekent, schildert, boetseert, maar het moet bij een lieve hobby blijven.'


(Foto Amstelveenweb.com - 2019)

Het bronzen beeld met de titel 'De Gek', is het werk van Lotti van der Gaag uit 1951. Het staat aan de Keizer Karelweg naast het Cobra Museum

In de geschiedschrijving over Cobra wordt Van der Gaag in eerste instantie buiten beschouwing gelaten. Vanwege de verwantschap met Cobra in de manier van werken, maar ook doordat Van der Gaag deel uitmaakte van het leven in het ateliercomplex in Parijs, is dit later gecorrigeerd. Echter onder meer Corneille blijft zich verzetten tegen het idee om Van der Gaag als onderdeel van Cobra te zien. Ze is immers, zo stelt hij, niet actief betrokken geweest bij belangrijke momenten van de beweging.

Adres: Cobra Museum Sandbergplein 1, 1181 ZX Amstelveen. Nieuwe Nuances. Vrouwelijke kunstenaar in en rondom Cobra van 12 juli tot en met 1 december 2019. Cobra Museum voor Modern Kunst Amstelveen